RBSE Class 10 Sanskrit Question Paper 2024 (S-71) | Rajasthan Board Ajmer
🕉️ संस्कृतम्
राजस्थान माध्यमिक शिक्षा बोर्ड
कक्षा 10 संस्कृत प्रश्न पत्र 2024 (S-71)
परीक्षा | द्वितीयक परीक्षा (Secondary Examination), 2024 |
विषय | संस्कृतम् (तृतीय भाषा) - Sanskritam (Third Language) |
प्रश्न पत्र कोड | S-71-Sanskritam (T.L.) |
बोर्ड | राजस्थान माध्यमिक शिक्षा बोर्ड (RBSE) |
🔗 राजस्थान माध्यमिक शिक्षा बोर्ड - S-71 Sanskritam (T.L.) Paper 2024 (PDF)
📑 विषय सूची (Table of Contents)
- प्रश्न 1: बहुविकल्पीय प्रश्न (15 अंक)
- प्रश्न 2: रिक्त स्थान (7 अंक)
- प्रश्न 3: अपठित गद्यांश व पद्यांश (10 अंक)
- प्रश्न 4-8: लघु उत्तरीय प्रश्न (10 अंक)
- प्रश्न 9-13: व्याकरण (10 अंक)
- प्रश्न 14-16: पठित गद्यांश/पद्यांश (12 अंक)
- प्रश्न 17-20: रचनात्मक प्रश्न (16 अंक)
- संस्कृत व्याकरण चार्ट्स
- परीक्षा तैयारी युक्तियाँ
📊 संस्कृत व्याकरण - विजुअल चार्ट्स
🔤 सन्धि प्रकार (Sandhi Types)
देव + इन्द्र = देवेन्द्र
सत् + चित् = सच्चित्
🔄 सन्धि उदाहरण (Sandhi Examples)
📋 विभक्ति चार्ट (Vibhakti Chart)
विभक्तिः | एकवचनम् | द्विवचनम् | बहुवचनम् | उदाहरणम् |
---|---|---|---|---|
प्रथमा | रामः | रामौ | रामाः | Who/What |
द्वितीया | रामम् | रामौ | रामान् | To/Direct Object |
तृतीया | रामेण | रामाभ्याम् | रामैः | By/With |
चतुर्थी | रामाय | रामाभ्याम् | रामेभ्यः | For |
पञ्चमी | रामात् | रामाभ्याम् | रामेभ्यः | From |
षष्ठी | रामस्य | रामयोः | रामाणाम् | Of/Possessive |
सप्तमी | रामे | रामयोः | रामेषु | In/On |
⏰ लकार प्रकार (Lakaras - Tenses)
(वह पढ़ता है)
(उसने पढ़ा)
(वह पढ़ेगा)
(वह पढ़े)
(वह पढ़े - चाहिए)
📌 प्रश्न 1: बहुविकल्पीय प्रश्न (15 × 1 = 15 अंक)
(i) "अष्टादशपुराणेषु" इति पदे विभक्तिः -
"पुराणेषु" इति बहुवचनस्य सप्तम्यन्तं रूपम् अस्ति।
सप्तमी विभक्तिः = "में" अर्थ (In the 18 Puranas)
(ii) "सरस्वती" इति पदस्य लिङ्गं किम्?
ईकारान्त शब्द = स्त्रीलिङ्ग
(iii) "मनुः" इति पदं कस्मिन् विभक्तौ?
विसर्ग (:) = प्रथमा विभक्ति का चिन्ह
(iv) "गच्छति" इति क्रियापदस्य धातुः कः?
गम् = जाना (to go)
(v) "पठति" इत्यत्र लकारः कः?
लट् = Present Tense (वर्तमान काल)
(vi) "विद्यालयम्" इत्यत्र लिङ्गं किम्?
अम् ending = Neuter Gender
(vii) "सुर" + "इन्द्रः" = ?
अ + इ = ए (Guna Sandhi Rule)
(viii) "गज" + "इन्द्रः" = ?
Same Guna Sandhi Rule applies
(ix) "हिमालयः" इत्यत्र समासः कः?
हिम + आलयः → तत्पुरुषसमासः
हिम का घर = Himalaya (षष्ठी तत्पुरुष)
(x) "राजपुरुषः" इत्यत्र समासः कः?
राजा का पुरुष = King's man
(xi) "नीलकमलम्" इत्यत्र विशेषणं किम्?
नीलम् = वर्णसूचकं विशेषणम् (Adjective describing color)
कमलम् = Noun (विशेष्य)
(xii) "छात्रः" इति पदस्य बहुवचनं किम्?
प्रथमाविभक्तौ बहुवचनम्
ः → आः (Plural ending in Nominative)
(xiii) "अहम्" इति सर्वनामपदं कस्मै प्रयुज्यते?
First Person Pronoun
(xiv) "त्वम्" इति सर्वनामपदं कस्मै प्रयुज्यते?
Second Person Pronoun
(xv) "देव" + "आलयः" = ?
अ + आ = आ (Dirgha Sandhi - समान स्वर दीर्घ हो जाते हैं)
✍️ प्रश्न 2: रिक्तस्थानानि पूरयत (7 × 1 = 7 अंक)
(i) ______ + आचार्यः = सदाचार्यः
सत् + आचार्यः → त् + आ → द् + आ → दा (जश्त्व + दीर्घसन्धिः)
त् → द् (जश्त्व: Unvoiced becomes voiced)
(ii) ______ + इन्द्रः = परमेन्द्रः
परम + इन्द्रः → अ + इ → ए (गुणसन्धिः)
(iii) राजन् + ______ = राजेन्द्रः
राजन् + इन्द्रः → अन् + इ → एन् (गुणसन्धिः)
(iv) "अस्मिन्" इत्यत्र कः ______ अस्ति?
अतः सप्तमी विभक्तिः
अस्मिन् = "इसमें" (Locative case)
(v) "भवतः" इत्यत्र का ______ अस्ति?
भवतः = "आपका" (Genitive case)
(vi) "बालकः" इत्यत्र कः ______ अस्ति?
विसर्ग (:) indicates masculine gender
(vii) "पुस्तकम्" इत्यत्र किं ______ अस्ति?
अम् ending = Neuter gender indicator
📖 प्रश्न 3: अपठित गद्यांश एवं पद्यांश (10 अंक)
संस्कृत भारत की सबसे प्राचीन भाषा है। इस भाषा का साहित्य बहुत समृद्ध है। वेद, उपनिषद, और पुराण संस्कृत में ही लिखे गए हैं। संस्कृत भाषा सभी भारतीय भाषाओं की जननी है। आज भी बहुत से विद्वान संस्कृत भाषा में वार्तालाप करते हैं।
(अ) एकपदेन उत्तरत - (½ × 4 = 2 अंक)
(ब) पूर्णवाक्येन उत्तरत - (1 अंक)
(स) यथानिर्देशम् उत्तरत - (1 अंक)
पात्रत्वात् धनमाप्नोति धनात् धर्मं ततः सुखम्॥
विद्या विनम्रता देती है। विनम्रता से योग्यता आती है। योग्यता से धन मिलता है। धन से धर्म होता है और उससे सुख प्राप्त होता है।
(अ) एकपदेन उत्तरत - (½ × 2 = 1 अंक)
(ब) पूर्णवाक्येन उत्तरत - (1 × 2 = 2 अंक)
(स) यथानिर्देशम् उत्तरत - (½ × 2 = 1 अंक)
(द) उपर्युक्तश्लोकस्य भावार्थं हिन्दीभाषायां लिखत - (1 अंक)
📝 प्रश्न 4-8: लघु उत्तरीय प्रश्नाः (5 × 2 = 10 अंक)
अष्टादश (18) + पुराणानाम् (of Puranas)
समासनाम: द्विगुसमासः (Numerical Compound)
संख्यावाची शब्द पूर्व में हो तो द्विगु समास
समासः: द्विगुसमासः
गम् = to go (जाना)
लट् = Present Tense (वर्तमान काल)
लकारः: लट्लकारः (वर्तमानकालः)
आ + आ = आ (सवर्णदीर्घसन्धिः)
समान स्वर मिलकर दीर्घ हो जाते हैं
सन्धिनाम: दीर्घसन्धिः / सवर्णदीर्घसन्धिः
नीलम् = Blue (गुणवाचक - Adjective)
कमलम् = Lotus (संज्ञा - Noun)
विशेष्यम्: कमलम्
विभक्तिः | एकवचनम् | बहुवचनम् |
---|---|---|
द्वितीया | छात्रम् | छात्रान् |
बहुवचनम्: छात्रान्
💡 संस्कृत परीक्षा तैयारी युक्तियाँ
🎯 संस्कृत परीक्षा के लिए महत्वपूर्ण सुझाव
सन्धि, समास, शब्दरूप, धातुरूप और प्रत्यय - इन सभी की नियमित अभ्यास करें। प्रतिदिन कम से कम 5 सन्धि और 3 समास के उदाहरण लिखें।
कम से कम 500 सामान्य शब्दों का अर्थ याद रखें। पाठ्यपुस्तक के सभी शब्द अच्छी तरह याद करें। Flash cards बनाएं।
पाठ्यक्रम के सभी महत्वपूर्ण श्लोक अर्थ सहित कंठस्थ करें। प्रतिदिन 2-3 श्लोक दोहराएं। भावार्थ लिखने का अभ्यास करें।
नियमित रूप से अपठित गद्यांश और पद्यांश का अभ्यास करें। इससे तुरंत समझने की क्षमता बढ़ती है।
मित्र, माता-पिता, प्रधानाचार्य को पत्र लिखने का प्रारूप याद रखें। कम से कम 5-6 प्रकार के पत्र तैयार रखें।
10-12 महत्वपूर्ण विषयों पर 5-6 वाक्यों में निबंध तैयार करें। जैसे - विद्यालय, मित्र, त्योहार, पर्यावरण आदि।
• बहुविकल्पीय प्रश्न: 25 मिनट
• व्याकरण: 30 मिनट
• अपठित गद्यांश/पद्यांश: 30 मिनट
• पठित गद्यांश: 30 मिनट
• रचनात्मक प्रश्न: 60 मिनट
• पुनरीक्षण: 20 मिनट
संस्कृत में सही वर्तनी बहुत महत्वपूर्ण है। मात्राओं और अनुस्वार-अनुनासिक पर विशेष ध्यान दें। लेखन सुंदर और स्पष्ट होना चाहिए।
सभी शब्दों के सात विभक्तियों और तीन वचनों के रूप अच्छी तरह याद करें। Chart बनाकर दीवार पर लगाएं।
लट्, लङ्, लृट्, लोट् और विधिलिङ् लकार के पाँच प्रमुख धातुओं (भू, कृ, गम्, पठ्, लिख्) के रूप याद रखें।
⏱️ समय प्रबंधन चार्ट (Time Management Chart)
प्रश्न खंड | अंक | समय (मिनट) | प्रति अंक समय |
---|---|---|---|
बहुविकल्पीय | 15 | 20-25 | 1-1.5 मिनट |
रिक्त स्थान | 7 | 10-15 | 1.5-2 मिनट |
अपठित गद्यांश | 10 | 25-30 | 2.5-3 मिनट |
लघु उत्तरीय | 10 | 20-25 | 2-2.5 मिनट |
व्याकरण | 10 | 20-25 | 2-2.5 मिनट |
पठित गद्यांश | 12 | 25-30 | 2-2.5 मिनट |
रचनात्मक | 16 | 50-60 | 3-4 मिनट |
पुनरीक्षण | - | 15-20 | - |
कुल | 80 | 195 मिनट | - |
📚 महत्वपूर्ण संसाधन (Important Resources)
RBSE पाठ्यपुस्तक
प्रश्न बैंक
समास तालिका
धातुरूप पुस्तिका
मॉडल पेपर
ऑनलाइन टेस्ट
YouTube Channels
ऑनलाइन कक्षाएं
🕉️ शुभाशयाः!
यह संपूर्ण हल RBSE द्वितीयक परीक्षा 2024 के आधिकारिक संस्कृत प्रश्न पत्र पर आधारित है।
सभी उत्तर विस्तृत व्याख्या, चार्ट्स और visual elements के साथ देवनागरी लिपि में प्रस्तुत किए गए हैं।
📥 आधिकारिक स्रोत:
राजस्थान माध्यमिक शिक्षा बोर्ड - S-71 Sanskritam (T.L.) Paper 2024 (PDF)
विद्या ददाति विनयम्। विद्ययाऽमृतमश्नुते।
(विद्या विनम्रता देती है। विद्या से अमरत्व प्राप्त होता है।)
यतो धर्मस्ततो जयः।
(जहाँ धर्म है, वहाँ जीत है।)
✨ Prepared with 100% Wikipedia Style
📌 Complete Solutions | 📊 Visual Charts | 🎨 Professional Design | 📚 Student Friendly
© 2024 RBSE Sanskrit S-71 Paper Solutions | All Rights Reserved